Hoe kan je waarheid van leugens onderscheiden?

Jaarlijks wordt de maand van de filosofie gehouden in Nederland en Vlaanderen (juni, 2020). Het thema is dit jaar ‘het uur van de waarheid’. De in Polen geboren en sinds 1988 in België wonende filosofe Alicja Gescinska schreef over dit onderwerp het essay ‘Kinderen van Apate – over leugens en waarachtigheid’.

De uitgever deelt de volgende begeleidende tekst met de lezer:

“Toen Pandora haar beruchte doos opende en de godin Apate ontsnapte, kwamen de misleiding en het bedrog in de wereld, zo vertelt de Griekse mythe. En Apate is nog steeds onder ons: we zijn allemaal haar nazaten, stelt Gescinska in dit essay. Maar we kunnen wel opstandige kinderen zijn, betoogt ze, en revolteren tegen de verlokkingen van de leugen. Nooit was dat zo nodig als nu, in dit tijdperk van ‘post-truth’, alternatieve feiten en nepnieuws.
Gescinska legt onder het verval van de waarheid in onze tijd een diepere crisis bloot. Niet het verspreiden van onjuiste informatie op zichzelf is het grootste probleem, maar de malafide intenties waarmee dat gepaard gaat. De echte malaise van onze tijd is volgens haar een gebrek aan waarachtigheid, aan oprechtheid tegenover anderen. Meer fact-checken is daarom niet genoeg in de strijd tegen de oprukkende leugens. Zonder een hernieuwde toewijding aan de waarachtigheid komt de democratie onder steeds grotere druk te staan. Daarbij dreigen we, zo betoogt Gescinska, misschien wel ons kostbaarste goed te verliezen: de vrijheid”.

Filosofe Gescinscka heeft het liever over waarachtigheid.

Waarheid noemt Alicja Gescinska het oer-thema van de filosofie, maar liever wil ze het begrip ‘waarachtigheid’ centraal stellen. Er is wat haar betreft een te grote focus op waarheid, want ook wanneer we alle uitspraken van politici en journalisten fact-checken gaan we het probleem niet oplossen. Daarom geeft ze de voorkeur aan het begrip ‘waarachtigheid’. De intentie om oprecht en eerlijk te zijn, dat is de basis voor goed samenleven. En omdat dit zo vaak ontbreekt bij politici en journalisten hebben veel mensen een afkeer van politiek. Dat is de crisis van deze tijd. Pas als we ons bewust worden van deze morele dimensie van de crisis van het huidige politieke discours kunnen we gaan nadenken over mogelijke oplossingen. Uitgaan van feiten lost daarbij het probleem niet op, omdat het om moraliteit gaat. Daarom moeten we ons zorgen maken over de verruwing van het debat, de polarisatie door de populistische retoriek, het verspreiden van nepnieuws en het legitimeren van de leugen. Het is dus volgens Gescinska meer dan een politieke strategie of communicatiestijl, het is een crisis van waarden en in het morele domein moet ook de oplossing gezocht worden. Want gebrek aan waarachtigheid is de oorzaak van het gebrek aan vertrouwen. Gebrek aan vertrouwen van de burgers in de politiek en in de media en inmiddels ook van burgers onderling. Zo wordt het sociale weefsel van de samenleving aangetast.

Met een dialogische houding kunnen we waarachtigheid weer centraal stellen.

Hoe kunnen we eraan werken dat waarachtigheid weer centraal komt te staan in politiek en journalistiek? Ze zoekt de oplossing, net zoals wij eerder hebben aangegeven, in een dialogische houding. We moeten weer leren rekening houden met de mening van de ander, onze eigen bubbel leren herkennen, weer opmerken hoe we ons afsluiten voor andere meningen, het grote eigen gelijk in twijfel durven trekken en zelfs oefenen met het verdedigen van andere standpunten.

Op onze vorige bijdrage voor het BD reageerde Dick van der Vlugt met het voorstel om verplichte scholing op te zetten voor politiek leiders.

Hij vulde dit als volgt in:

“Beide auteurs wijzen terecht op het fenomeen van het gebrek aan moreel leiderschap, dat is ontstaan in dit krachtenveld en het politieke krachtenveld ernstig vervuilt. Om daaruit te geraken stel ik voor dat we een vierjarige geaccrediteerde beroepsopleiding oprichten, die iedereen die zich actief met politiek wil bezighouden, dient te volgen, als voorwaarde voor deelname aan het politieke bedrijf. Het eerste jaar is verplicht voor raadsleden en wethouders op gemeentelijk niveau en betreft het leren van eigen belang overstijgende denk- en gesprekstechnieken. Het tweede jaar is de vooropleiding voor provinciale bestuurders en burgemeesters en betreft ontmoeting en gesprek over besturen vanuit wijsheid. Hier worden cases vanuit het verleden met behulp van deskundigen en filosofen geëvalueerd. Het derde jaar is voor alle leden van de tweede kamer, die tijdens hun functioneren gecoacht worden door speciaal daarvoor opgeleide supervisors met een brede maatschappelijke achtergrond. Het vierde jaar is weer een voorwaarde jaar, maar nu voor ministers en de MP. In dit jaar worden politieke missers uit de afgelopen 50 jaar uitvoerig geëvalueerd in combinatie met filosofische onderwerpen. Kortom we verlaten de stam en de waan van de dag. Politici leren nu te reflecteren op zichzelf, in plaats van alleen maar op elkaar”.

Een opleiding voor politiek leiders?

We doen hier een verder voorstel voor de inhoud van een dergelijke opleiding en staan daarbij open voor commentaar en aanvullingen:

• Geschiedenis. Wat doet culturen samenwerken? Waartoe leidt machtswellust?
• Filosofie. Inzicht ontwikkelen in ethiek en logica, leren denken op meta niveau en buiten bestaande structuren. Ook om te realiseren dat als we het begrip ‘waar’ willen gebruiken, dit niet verder gaat als wat we waarnemen. De rest bestaat uit constructen waar we al of niet in geloven. De constructen zijn vermoedde verbanden tussen de fenomenen die we waarnemen.
• Sociale psychologie. Inzicht krijgen in het krachtenspel tussen mensen. Hoe komt het dat velen denken de waarheid in pacht te hebben, terwijl de waarheid zich door ons niet laat kennen.
• Psychologie. Hoe geloofsvergissingen een rol spelen in het leven van mensen en dus ook politici. Eigen geloofsvergissingen bewust worden en durven ongehoorzaam te zijn aan deze geloofsvergissingen. Met name aandacht voor het herkennen van de geloof-aansturing betreffende zucht naar macht.  
• Biologie. De biologische verklaring van de menselijke conditie en het verdeelde zelf van de mens, de gevolgen daarvan en de oplossingsrichting.
• Trainingen om vertrouwd te raken met authenticiteit, integriteit en vertrouwen geven aan de ander.