15 juni 2023 door Rob van Boven en Luuk Mur r

Tegen het eind van zijn leven werd Einstein gevraagd of hij ergens spijt van had. Zijn antwoord was: ‘I wish I had read more of the mystics earlier in my life’.

De Schotse psychiater, filosoof, schrijver en boeddhist Iain McGilchrist haalt deze uitspraak aan in zijn boek ‘The matter with things’. Hij vult aan hoe hij zelf steeds weer perplex staat van de wijsheid in de oude tradities zoals Hindoeïsme, Taoïsme, Boeddhisme, Christendom, Judaïsme, Islam. Hij ziet daarin een bevestiging van zijn theorie over de twee verschillende hersenhelften, waaraan we in het BD diverse columns gewijd hebben.

Voor McGilchrist deed de neuropsycholoog Roger Sperry, overleden in 1994, onderzoek naar het functioneren van de twee hersenhelften. Sperry en zijn collega’s toonden aan dat beide hersenhelften een van elkaar verschillende benadering van de omgeving hebben. In 1981 won hij de Nobelprijs voor zijn split-brain onderzoek. Samengevat in onze woorden: door de rechterhersenhelft (RH) ervaren we een -in-de-wereld-zijn. De linkerhersenhelft (LH) interpreteert de wereld en maakt er een model van. Mede met dank aan de LH hebben we zoveel technische en theoretische vooruitgang kunnen boeken.

Een halve eeuw geleden schreef Sperry al over de ziekte van de moderne samenleving, waar ook McGilchrist voor waarschuwt. Kenmerk van die ziekte is het onderdrukken van de ervaringen van de RH, ten gunste van het modeldenken van de LH. Gevolg is een steeds verdere uitholling van de sociale verbinding en het kwijtraken van het contact met onze eigen natuur en de natuur als geheel. We zijn inmiddels zo succesvol dat we de natuur ondergeschikt en ten dienste van ons gemaakt hebben en in staat zijn deze geheel te vernietigen en daarbij onszelf, zou de cynicus kunnen opmerken. In China bijvoorbeeld wordt een megaboerderij gebouwd waar 2.1 miljoen varkens per jaar geproduceerd gaan worden. Er wordt gebruikt gemaakt van intelligente voersystemen, mestrobots en infraroodcamera’s om de gezondheid van de varkens te detecteren. Allemaal voor de barbecue, want we willen feest, spot de cynicus.

De LH probeert de wereld naar zijn hand te zetten. De gevolgen daarvan zijn beslist niet alleen positief, dat kunnen we merken aan de bureaucratisering en de enorme gevolgen die denken volgens modellen kan hebben. De RH kent empathie, zal eerder verantwoordelijkheid voelen en nemen; de LH is tevreden als alle vinkjes in het protocol zijn ingevuld en op basis daarvan de beslissing genomen kan worden. De desastreuze gevolgen zijn niet zijn zaak. Denk aan het toeslagenschandaal. We hebben inmiddels een wereld gecreëerd die zo complex is, dat we wel moeten uitgaan van schema’s, theorieën en protocollen. Door het modeldenken van de LH hopen we nog grip te houden, maar we hebben steeds complexere modellen nodig en verliezen daardoor steeds meer het contact met de werkelijkheid zelf.

Het is wenselijk dat de visie van de RH en de LH elkaar goed aanvullen, met de eindregie bij de RH. Een toeslagenschandaal zou dan niet mogelijk zijn. Maar het komt vaak voor dat de visie van de twee hersenhelften op voet van oorlog met elkaar staan. De RH, onze aangeboren leefwijze oftewel onze ‘original mind’(zen), is gericht op verbinding. De LH is individueel ingesteld.

De LH zal handelen uitgaande van zijn model, zonder verbinding met anderen en zonder empathie. Andere informatie wordt buiten gesloten. De RH zal zoveel mogelijk buitenspel gezet worden en de pijn van de RH, dat ontstaat als gevolg van het empathieloze gedrag, zal genegeerd worden. Er ontstaan wrijvingen en conflicten binnen de persoon, een interne oorlog.

Gevolg is dat de persoon zijn authentieke zelf uit het oog verliest en dat een model, dat een hulpmiddel zou moeten zijn, de leiding neemt. De LH heeft geen idee van zijn eigen beperkingen, is arrogant, heeft geen oog voor het geheel en mist empathie. Het model van de werkelijkheid wordt gehanteerd als de werkelijkheid zelf en dat proces versterkt zichzelf. Begrijpelijk dat als veel mensen vanuit een dogmatische LH leven, de sociale cohesie afbrokkelt. We worden steeds individualistischer ten koste van de verbondenheid, met als gevolg een epidemie van somberheid en eenzaamheid. We ervaren zinloosheid en als compensaties vluchten we in vertier en attracties. Omdat het surrogaten zijn, vervullen ze niet en willen we meer. Meer macht, meer luxe, meer middelen-gebruik. Zo worden we overlevers, strijders, oftewel linkerhemisfeer-o-fielen.

Een persoon met een dominante LH komt makkelijk in conflict met een andere persoon die dezelfde houding heeft. We onderscheiden 4 niveaus.

In niveau A ontstaat er door de dominantie van de LH over de RH een interne oorlog. Het -in-de-wereld-staan- van de RH is niet meer het vertrekpunt, maar sluitpost geworden. De wereld wordt instrumenteel gebruikt om bedachte doelen te bereiken vanuit een bedacht wereldbeeld. Het gaat om targets, weg van het hier en nu, weg van ons wezen. Het is Ik-versus-de-wereld.

In niveau B wordt de interne oorlog ook uitgeleefd in relatie tot andere mensen. We gaan elkaar als concurrenten en vijanden zien. Als we gelijke targets hebben, dan gaat het goed, maar hebben we verschillende targets dan krijgen we strijd. Verbondenheid kan makkelijk geofferd worden om toch eigen targets te realiseren.

Niveau C vinden we terug in de politiek en het parlement. In een kakofonie van monologen worden de eigen wereldbeelden uitgedragen, waarbij er geen plaats in voor verbondenheid met partijen met een ander wereldbeeld. Men luistert naar de ander om deze te kunnen ondermijnen of overtroeven, zeker niet om je oprecht te verdiepen. Mensen die wel betrouwbaar en authentiek zijn worden weggewerkt en krijgen op hun best een ‘functie elders’.

In niveau D zijn de parlementaire oorlogen uitgelopen op oorlogen tussen landen onderling. De principes zijn hetzelfde er is enkel schaalvergroting. Regeringen van landen hebben ook hun targets en als andere landen daarbij in de weg lopen, dan kan dit leiden tot oorlog en is onderlinge verbondenheid niet meer van belang. Op dit niveau kunnen regeringen het gerechtvaardigd achten de bevolking wijs te maken dat levens en beschavingen kapot gemaakt mogen worden. De oorlog dient dan onze ‘goede’ zaak, want onze kant heeft het gelijk en de andere partij is fout. Hele bevolkingen worden geframed, zodat de eigen bevolking als schapen kritiekloos de besluiten accepteert en zelfs toejuicht, want we zijn in oorlog met het kwaad zelf. Deze oorlogen kunnen economische en/of militaire gedaante hebben.

Kan de oplossing uit de politiek komen? Onze minister president zal de eerste zijn om te zeggen dat hij onderdeel wil zijn van de oplossing en keihard gaat werken. Albert Einstein zei: ‘No problem can be solved from the same level of consciousness that created it’.